‘Voor wat hoort wat’ versus ‘Heb uw naaste lief’, vanavond verdiepen we ons in deze twee mechanismen van wederkerig altruïsme. De filosoof Auguste Comte (1798 – 1857) gebruikte het woord altruïsme voor het eerst in 1851. Hij leidde het woord af van het Latijnse woord “alter” (een ander) in de betekenis van onbaatzuchtig- in tegenstelling tot het veel oudere woord egoïsme.
De inleiding wordt verzorgd door dr. R.C. (Rita) Smaniotto. Rita is postdoctoraal onderzoeker aan de Faculteit Gedrags- & Maatschappijwetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. Ze is in 2004 gepromoveerd op het onderwerp wederkerig altruïsme. Op dit moment is Rita voor haar onderzoek zeer geïnteresseerd in (het verschijnsel) vriendschap, voedsel delen bij jagers-verzamelaars en status. Rita vertelt ons over haar ontdekkingen die in haar proefschrift verwoord worden: ‘You scratch my back and I scratch yours’ versus ‘love thy neighbour’ : two proximate mechanisms of reciprocal altruism. Een aantal boeiende stellingen passeert de revue. Via de stelling dat wederkerig altruïsme niet noodzakelijkerwijs verloopt via een ‘voor wat hoort wat’ (scorekeeping) mechanisme eindigen we bij ‘bezint eer ge bemint’. Een avond dus over aspecten van ‘geven en nemen’ waar we niet altijd bij stilstaan.
Getrakteerd op tractaat
Spreekster Rita Smaniotto trakteert haar gehoor op een tractaat over altruïsme, waarbij de term zelf wordt verkend en het evolutionaire perspectief beschouwd. Aandacht verslappend? Echt niet als je inspirerende voorbeelden als moeder Teresa en Albert Schweitzer tegen het licht houdt én geregeld de aansporing krijgt om te denken aan wanneer je vrijt.
Hoe dan ook: eerst maar eens bepalen of altruïsme eigenlijk wel bestaat!? Want Schweitzer kreeg bewondering, dus deed hij het daarvoor? En Moeder Teresa is in de hemel, dus deed ze het daarvoor? En een drenkeling reddende man wil graag eventueel morgen ook gered kunnen worden. En geld geven aan een bedelaar geeft je een goed gevoel, dus doe je het daarvoor, nietwaar? Niet waar!
Van ultimate tot proximate
Het heeft allemaal te maken met twee niveaus van verklaringen voor het nastreven van goede evolutionaire doelen, zoals het ‘bevorderen van overleven’ en het ‘voortplanten’. Zo heb je ‘ultimate’ verklaringen (à la ‘de functie van sex is voortplanten’) en proximate verklaringen (à la ‘door een trigger als bijvoorbeeld een naakt persoon ontstaat een emotie/sensatie als lust, en dat zet aan tot sex). We oefenen het verschil op de vraag of het taboe op incest een ultimate verklaring kan hebben (‘je vergroot de kans op ziektes en afwijkingen’) of ook een proximate verklaring (‘de mens heeft een intuïtieve afkeer van sex met iemand waarmee hij is opgegroeid’).
Drie evolutionaire verklaringen
In haar gedeelte over evolutionair perspectief bekijken we eerst verwantschapsaltruïsme: het zou het kopiëren van je genen eerder garanderen. We grinniken om de Wet van Hamilton: de kosten van altruïsme moeten lager zijn dan de verwantschap maal de baten. Dus als je een mensleven opoffert (je eigen) voor je broer (dus de helft jij en je broer samen), dan heeft altruïsme alleen zin als het aan minimaal twee personen baat geeft: alsof we van tevoren berekenen of altruïsme rendabel is… We verkennen de tweede verklaring van altruïsme: wederkerig altruïsme, oftewel je helpt iemand mits die ander jou ook terughelpt. Is het zo calculatief, of doen toch ook hier emoties het werk? Daarna bekijken we de derde evolutionaire verklaring, indirecte wederkerigheid: het verhoogt je reputatie en waarde.
En steeds beschouwen we het verschil tussen een ultimate en een proximate verklaring. Zo ook bij de vraag waarom iemand altruïstisch gaat zijn ten aanzien van een onbekende in een anonieme situatie, bijvoorbeeld een bedelaar. En hoe verklaar je religieus ingegeven altruïsme? De algehele slotconclusie is dat altruïsme veelal het gevolg is van empathie en emotie, niet van een calculatief afwegen van kosten en baten en dat het onmogelijk bestaat zonder emotionele baten.
‘God, wel heel moeilijke vragen!’
De zaal heeft zeer aandachtig toegeluisterd en de vragen barsten los. Bij elke vraag moet even diep worden gegaan, maar gezamenlijk komt men er wel uit! Wat zijn voorbeelden van goede eigenschappen die je kunt doorgeven? Zijn mensen die zich ergens aan vastketenen voor een betere toekomst ook altruïstisch bezig? Is er een evolutionaire verklaring voor idealisme? Bij mieren die over elkaar heen lopend water oversteken, waarom is dat al of niet altruïsme? Is altruïsme beïnvloedbaar, is dat eens onderzocht, want goededoelenacties hebben het vast al door, waar spelen zij op in? Daar had Miriam nog een paar mooie mogelijke antwoorden op, voordat ze de spreekster bedankte en iedereen aan de borrel zette, wederom met halve speelkaart en de suggestie om je wederhelft in de groep te vinden: goed voorbeeld doet goed volgen, en aandacht genereert aandacht! Meteen iemand zeer gezellig met de auto naar het station gebracht.
